multa olim fuere, feu plurium interpretationum, feu unius fuerint interpretationis exemplaria, à diverfis confecta librariis, ad nos perveniffent, aut faltem pars aliqua. Utinam id nobis tantùm negotii daretur, ut ex his omnibus collectis, atque collatis exemplaribus, antiquæ illi interpretationi, quam revocare in lucem aggredimur, primigeniam puritatem, nativumque decorem redderemus. Sed heu! ex innumeris codicibus, qui omnium olim manibus verfabantur, vix aliquot, & illi quidem non hujus primævæ antiquitatis, fed ex aliis defcripti antiquioribus, in maximarum, celeberrimarumque bibliothecarum forulis delitefcentes fuperfunt. Imo vix è fexcentis unum reperias, faltem veteris Teftamenti, qui, haud equidem dixerim antiquam interpretationem totam atque integram repræfentet, fed qui quafdam lacinias & fragmenta exhibeat.

Bibliothecæ in quibus allervan

cur.

nos fugerunt.

tas & fides.

LXXVI. Primum itaque ftudium noftrum fuit, bibliothecas luftrare, si minùs omnes, faltem celeberrimas; nec Gallicas tantùm, fed etiam exteras, aut per nos, aut amicorum ope. Plurima antiquæ verfionis fragmenta accuratè defcripta, ad nos tranfmiffa funt ex Mss. Vaticanis, Oxonienfibus, Cantabrigienfibus, &c. At nullibi lautior messis fuit, quàm in bibliothecis Parifienfibus, maximè in Regia, quæ nobis femper patuit. Plurima etiam mutuati fumus ex Mff. bibliothecæ Colbertine, Sorbonicæ, Claromontanæ, Sangermanenfis noftræ, &c. * Fas * Ex his pauci fit dicere, pauci funt in his bibliothecis codices, qui nos fugerint, fi qui fugêre. Effet hic locus quofcunque in confilium adhibuimus codices, longo ordine numerandi, & de fingulis uberiùs dicendi; cujus nimirum ævi fint, quàm probatæ fidei, quàm bonæ notæ, aliaque id genus. Id quidem ageremus; verùm, cùm in præviis admonitionibus hæc fimus profecuturi, ubi quid ad fingulos quofque libros, feu fingulorum partem aliquam reftituendam præftiterimus, commemorare neceffe erit, hæc eadem fummatim hîc perftringere fat effe debet. LXXVII. Duo potiffimùm in codicibus requiruntur, antiquitas, Eorum antiqui& fides. Si noftrorum ætatem fpectes, longinquæ certè vetuftatis ; fi fidem, optimæ funt notæ. Haud tamen ego meos tantæ dixerim antiquitatis codices, quantæ fuos effe cenfet vir Cl. Jofephus Blanchinus; Jofephi Blanchicui, ut fcribit in epift. nuncupatoria p. v. quod vix, ac ne vix quidem bus exaggerata Sperandum erat, occurrere & quafi lucere vifi funt non pauci IV. V. & VI. laus. fæculi codices M. divinarum Scripturarum; qui, cùm juxta regulam S. Auguftini, tenaciores verborum fint cum perfpicuitate fententiæ, antiquam Latinam Italam mirificè repræfentant. Si fexti, quinti, imo & quarti fæculi codices nactus eft Jofephus Blanchinus, meritò fcribit id fibi contigiffe, quod vix, ac ne vix quidem fperandum erat. Felicem profectò virum do&tum, qui tam longinquæ vetuftatis codices reperit, fi tamen tam vetuftos reperit! Nobis, fatemur, effe non licuit perinde felicibus; fed ulli alteri hactenus licuiffe arbitramur. Non enim quifquam ad hanc diem quarti fæculi codicem Latinum reperiffe vifus eft: id vel ipfius doctiffimi Blanchini auctoritate fas eft confirmare; quippe qui cap. IV. p. 40. præfationis, ubi de codicum Hebræorum, Græcorum, & Latinorum antiquitate difputat, Latinis codicibus antiquioribus nonnifi mille annos concedit, his verbis: Summa igitur fit hujus capitis..... Latina demum antiquæ & vulgatæ editionis, quam Italam quoque nuncupaverat olim S. Auguftinus, ad octavum circiter fæculum referri oportet.

neque

ni de fuis codici

Pfalmorum fancti

LXXVIII. Sin autem duntaxat ad octavum circiter fæculum ve- Codex nofter tuftiffima Latinæ antiquæ interpretationis exempla referri oportere Germani,

auno.

1000.

rum plùs quàm cenfet doctiffimus Blanchinus, nobis certè fuppetunt hujus verfionis
codices, quibus nemo alter fe antiquiores habere gloriari poffit. In-
ter exemplaria namque, quorum ope antiquam verfionem in lucem re-
vocavimus, nonnulla funt, quæ annos plufquam mille fibi vindicant.
Exemplo effe poteft in veteri Testamento infignis ille Pfalmorum co-
dex, quo olim ufus eft S. Germanus, Parifienfis antiftes. Hujus codi-
cis antiquitatem fimul & pretium indicant fatis membranæ purpura
violacea tinctæ, & litteræ argenteæ unciales, quibus est exaratus.
les habere codices ditiorum olim erat, non verò eorum, quibus res
effet angufta domi. Hinc Hieronymus : Habeant, qui volunt veteres libros, Praf.in
vel in membranis purpureis auro argentoque defcriptos, vel uncialibus, ut vulgò
aiunt, litteris, onera magis exarata, quàm codices, &c.

Alii plures ejufjufdem antiquitaris.

note, quidquid de

fentiat Blanchinus.

ככ

Ta

LXXIX. Alios ejufdem, aut pene ejufdem antiquitatis codices, dem, aut pene e- ad facræ Scripturæ, maximè novi Testamenti, antiquam interpretationem reparandam verfavimus. Alios etiam paulò, alios longè recentiores adhibuimus. Alii annorum nonnifi fexcentorum, alii feptingentorum, * Omnes optimæ alii octingentorum, alii nongentorum occurrêre. * Singuli autem quofGallicanis codici- cunque adhibuimus, cujufcunque ævi fint, certiffimæ fidei & optimæ funt bus minùs bene notæ ; quod ante omnia in codicibus Mff. requiritur. Hic verò mihi in animum fubit, quod evolvendo jam laudati opus Blanchini scriptum reperi de Latinis libris, qui inconfideratè fatis, ut fcribit vir doctus, haud fcio an ipfe fatis confideratè, in Galliis dicuntur fcripti ad veteris translationis exemplum, ab optimis quidem viris, fed non fatis eruditis. « Volebam equi» dem, inquit, alloquens Gabellium, epift. ad eund. incunabula pene Ita» lica, aliarumque Latinarum verfionum hîc tibi oftendere..... *fed quo» niam hoc argumenti genus, quod fuit à nonnullis aut ignoratum, aut » pene relictum, epiftolarem non patitur brevitatem, longa differtatione » in prolegomenis tomi 11. illuftrandum conftitui. In quo tantò magis eft mihi elaborandum, quòd multi Latini libri, inconfideratè fatis >> in Galliis dicuntur fcripti ad veteris translationis exemplum, ab opti» mis quidem viris, fed non fatis eruditis. Mandare autem nunc litteris cogitationes omnes, hominis effet intemperanter abutentis otio atque » patientia tua. » Hæc Blanchinus; quem ad mandandas litteris cogitationes fuas restrictiorem fuiffe ægre fero, & pene cum viro docto expoftularem. Has nimirum fi litteris mandasset, noscerem quæ viro docto caufa fuerit hæc fcribendi, quibus Gallicanorum codicum fides in fufpicionem adducitur; fimulque & noftros defendendi codices, & oftendendi certiffimæ eos fidei effe, notæque optimæ copia daretur. Ego verò interea asseveranter definio, codicum, quos ad revocandam in lucem antiquam Scripturarum interpretationem adhibui, suspectam effe fidem non poffe ; & fi fufpecti funt hi codices, iis demum fufpectos effe unis, qui in rebus criticis hofpites funt & peregrini. Hæc obiter dixiffe fat eft; plura forfan dicemus, poftquam doctiffimus Blanchinus cogitationes fuas litteris mandaverit, fi codicum noftrorum fidem, quod quidem non veremur, oppugnarit.

lib. Job.

De SS. Patrum fcriptis, è quibus Scripturæ fragmenta, feu verficulos

LXXX.

excerpfimus.

Umma fua Deus bonitate non folùm Divina ad nos Latina Scripturæ

Stranftulit, fed etiam fingulari providentia per tempora, interprerato qu

per loca, eximios doctores, qui Divinos hos libros interpretarentur, qui Prophetarum, Apoftolorum, Evangeliftarum litteras docerent, deftinavit, procuravit. Unde ergo potiùs Scripturæ verborum Latina interpretatio quærenda nobis eft, quàm ab his Divinitus in Ecclefia deftinatis interpretibus? Unde, inquam, potiùs interpretatio Scripturarum repetenda, quàm ab his, quibus Scripturarum facrarum datam effe per Spiritum fanctum intelligentiam conftat? à quibus etiam & eam effe repetendam Tridentina fynodus definivit? quorum confenfio in interpretatione Scripturæ, tam firmum eft veritatis argumentum, ut qui concordem veterum Patrum expofitionem rejecerit, in errorem labatur neceffe fit?

SS. Patribus.

traditionis fontes.

LXXXI. Nemo igitur in verfandis SS. Patrum fcriptis longiorem Quo in pretio ha nos moram pofuiffe, nimiamque impendiffe operam caufetur. Sed bendi puriffimi ili fi qui causabuntur, irritumque laborem clamitabunt, hi ferme erunt, aut iniqui rerum æftimatores, aut qui nefcient, quo in pretio puriffimi illi traditionis fontes habendi fint. Etiamfi quafcunque Scripturarum particulas ex illorum fcriptis recuperaffe nos juxta antiquam interpretationem exiftimamus, non forent antiquæ interpretationis particula; nec irritus, nec poenitendus nofter effet labor. Etiamfi Auguftinus Italam non fuiffet fecutus, quam eum esse secutum constat; an verò minori in pretio illas habere deberemus Scripturarum fententias, quibus victrici gratiæ Pelagiana perfidia fuccubuit, quibus contriti funt Manichæi, fubacti Donatifte, totque aliæ peftes exftinctæ funt. Ego certè ita fum animo comparatus, ut quamvis nullum Scripturarum apicem, nullam litterulam, nifi afflante Spiritu fancto, calamumque regente, fcriptam, adeoque nullam Scripturarum particulam effe, quæ non omnimoda veneratione digna fit, exiftimem ; illas tamen præ cæteris amem, iis præcipuè delecter, quibus de portis inferi Ecclefia, de errore Veritas triumphavit. Illi mihi præcipuè verficuli in Apoftolis arrident, quibus ab Auguftino contra Pelagium Julianumque Ecclefiæ fides eft defenfa. Nulla me tam percutiunt fententiæ, quàm illæ, quibus fidei noftræ dogmata à Patribus funt confirmata. Unde verò has fententias potiùs, quàm ex SS. Patrum fcriptis, fi antiqua interpretatio requiratur, extraxiffemus?

in

haufiffemus Italicam, non pœnitennos dus propterea fo

ret labor nofter.

LXXXII. Dicant ergo, qui volent, fruftra nos in antiquorum Pa- Ex his licet non trum fcriptis Italam quæfiiffe. Si Itala particulas effe negent, quas fcriptis Patrum haufimus; dabunt tamen, aut certè dare cogentur, ex ipforum fcriptis extraxiffe, quamcunque tandem fecuti fuerint interpretationem, Divinas illas fententias, quibus catholica res tot annis tetit, quibus Ecclefia de tot erroribus, errorumque magiftris triumphavit. In his ergo nos fcriptis fruftra Latinam quæfierimus interpretationem, quæ inter antiquas interpretationes, fi plures fuerint, primatum habuerit? Ecquis hujufmodi laborem pœnitendum dixerit ? Certè si Itala à Patribus minimè fuit usurpata; `si alibi, quàm in tot ac tanto

qua ratione SS.

rum fcriptis interpretum, nec in tam præclaris fcriptis appareat; pro-. fectò tanti non effe debet. Hanc ubicunque fit, quærat qui velit, fi aliunde, quàm è traditionis fontibus, eximiifque interpretibus fit repetenda: ego huic libens labori fuperfedebo, hanc contentus reperiffe, quæ SS. Patribus in ufu fuerit. Ad illos veniamus, ac primùm ftatuamus, quâ ratione hæc Scripturæ fragmenta, feu verficulos ufurpaverint; an ex præfentibus infpectifque libris exfcripferint Patres; an eos, prout inter fcribendum fefe menti obtulêre, laudaverint.

Interest noffe, LXXXIII. Nemo non intelligit quanti interfit noffe, qua ratione Patres Scripturam laudati à Patribus fuerint Scripturæ verficuli, qui in ipforum libris paffim memoria, an ad occurrunt; an ex præfentibus infpectifque Scripturarum codicibus eos codicum fidem. exfcripferint; an ex memoria, & prout inter fcribendum menti occur

laudarint; an ex

Danielis Heinfii

opinio.

rêre, protulerint. Si primum enim, magni; fi fecundum, exigui & pene nullius funt momenti SS. Patrum scripta ad restituendam veterem interpretationem. In ea tamen fententia, qua tantopere & SS. Patrum auctoritati in recuperanda veteri interpretatione detrahitur, & ex qua noftrum in evolvendis eorum fcriptis irritum & otiofum effe laborem videretur, fcriptores nonnullos, & quidem eruditionis laude insignes esse

video.

LXXXIV. Unus inftar omnium efto Daniel Heinfius, cujus hæc funt verba, proleg. in Exercit. facras, pag. 6. « Non rarò, inquit vir » doctus, ufitatum illis ( Patribus) ut intenti rebus, fenfum potiùs, quàm » verba spectent, neque verò prætermittant aliquid, aut addant, fed & » voces alias reponant. » Et infra pag. 17. « Porro quemadmodum plerique è magnis illis viris, accuratiùs quàm noftrûm plerique, facras me» moriæ mandarunt litteras; ita fieri vix poterat, quin cùm, ipfo non inspecto codice, adducerent locos, more humano aberrarent, aut inviti » laberentur: ut & hinc manifeftum fiat, quanto cum periculo conjunctum » fit ex auctoritate eorum quidquam aut mutari, aut receptam lectionem » in dubium vocari. »

>>

Johannis Felli.

Jac. Millii.

LXXXV. Heinfium fequitur Johannes Fellus Oxonienfis epifcopus. « Satis fuperque temporis, inquit apud Millium, infumptum eft Bi» blicis verfionibus conferendis, multò magis corrogandis citationibus SS. » Patrum, qui quidem ipfi facras Scripturas neglectiùs ex memoria, & » ad sensum ferè, non autem ad exemplarium fuorum fidem allegarunt.

Hæc Fellus, cui repugnat Millius, à quo his refellitur verbis. «< Hæc » enim, ait ifte, erat præpropera illius (Felli) opinio juxta cum aliis » viris eruditis, qui cùm apud veteres loca S. codicis à vulgato nostro » textu diversè haud rarò prolata videant, illico lectionibus illorum pa>> rum tribuendum arbitrantur. »

Johannis Clerici.

>>

LXXXVI. Neutrum falli censet Johannes Clericus, fed ipfe ab utroque discedens, ambarum fententiarum quoddam quafi medium, utrinque redactum, amplexus, ita difputat epiftola ad Junium Opinianum. «Nec Fellus, inquit, nec Millius prorfus fallebantur : negari enim » non poteft, 1°. quin fæpe Patres, præfertim antiquiores ex memoria Scripturam laudarint; 2°. quia pro verbis Scripturæ facræ protulerint >> interdum interpretationem & fententiam, quam iis ineffe putabant; » 3°. multa primo intuitu poffe haberi pro minùs accuratis citationibus, » aut fallente memoria prolatis, quæ revera deprompta erant ex codicibus. >> Unde ergo, inquies, ejufmodi citationes fecernemus? Primùm rem & ftylum probè confiderabimus, quæ fi diffentiant à doctrina & ftylo Scri» ptorum facrorum, à nobis rejicientur, qualia funt quædam, quæ antiqui

сс

codices nonnulli habent ex fuppofititiis libris. Secundò citationes con- «< feremus cum antiquis interpretibus & libris, à quibus omnibus fi diffen- «<< tiant, meritò à nobis rejicientur; vix enim, ac ne vix quidem poteft fieri, ut unus fcriptor proferat ex libris fuis locum prorfus aliter ac alii, qui ante & poft eum in una ecclefia, aut in pluribus fcripferunt, & uno « confenfu ejus loci verba eodem modo recitant. Quòd fi accedat aucto- « ritas prifcorum omnium librorum interpretumque, confirmantium lectio- « nem veterum Scriptorum, quis dubitare fuftineat quin ea, quæ con- « traria afferentur, fint vacillantis memoriæ lapfus, aut interpretationes, non lectiones quæ ex codicibus manarint. Quòd fi è contrario plures fcriptores, codices, aut interpretes confpirent; nemo fomniet eorum «< omnium memoriam eodem modo cefpitaffe. Hæc fi accuratè obfer- « ventur, lectiones veteres & veræ, è fcriptis Patrum, præfertim antiquiorum, non minùs haurientur & confirmabuntur, quàm ex codicibus manu « exaratis qui fuperfunt. » Hactenus Johannes Clericus; in quibus, quæ mea eft fententia, plurima funt non ineptè quidem, fed appofitè fatis ac prudenter dicta.

con

pro

nunquam Scripturarum fententias ex memoria referunt in orationi

bus.

In aliis ferintis rumque codicibus laudant.

LXXXVII. Ut enim ego ipfe quod verum eft dicam, licet ab 55. Patres nonHeinfii & Felli fententia abfcedam longiùs, fatebor tamen nonnunquam SS. Patres Scripturæ facræ fententias ex memoria referre; diffusè dicta contrahere aliquando, interdum contracta latiùs & uberiùs explicare, prout loco, tempori, perfonæ, confilio, aliifve circumftantiis congruit. Sua etiam, ut ita dicam, faciunt aliquoties Scripturæ verba, &, ut aiunt, quod abundat in corde, in lingua perfonat, quamvis præ oculis non adfint libri. * Verùm ut id in orationibus pro tempore & data occafione habitis, aliifve fcriptis, quæ ad informandos mores pertinent, ex præfentibus pletigiffe concedam; innumera alia, præ iftis paucioribus, quæ etiam pterea nos parciùs, vixque in confilium adhibuimus, volumina funt SS. Patrum, in quibus Scripturæ verba ex præfentibus infpectifque codicibus laudarunt, & ad exemplarium fidem accuratè defcripferunt. Id ufque adeo conftare arbitror, ut afferere non verear, non modò fæpe fæpius, fed plerumque paffim & majore ex parte laudatas à SS. Patribus, & fcriptoribus antiquis Scripturæ fententias, ipfiffima effe Scripturarum verba, ex ipfifmet codicibus Latinis, feu interpretationibus, quæ in ufu frequentiori ea ætate erant, accuratè fummaque fide defcripta. Hinc fi quæ eft aliquando difcrepantia, fi quæ varietas, quod quidem fæpe contingit, hæc eadem difcrepantia, hæc eadem varietas, aut in aliis Patribus, atque etiam in aliis quandoque ejufdem illius Patris tractatibus occurrit; aut fimillimâ, vel faltem pene fimili Græci codicis lectione confirmatur. Quod quidem plurimorum appofitione exemplorum oftendere mihi effet facillimum.

cum eas ad confir

gmata

adhibent.

LXXXVIII. Quamvis igitur inficias non eam, SS. Patres ex me- Atque in primis, moria aliquando, ut in orationibus, quas pro tempore, & data occafio- manda fidei done ad populum habuerunt, Scripturæ verba protuliffe; fixum tamen, ratumque effe habendum contendo, quafcunque in aliis libris circa fidem facras proferunt fententias, ad præfentium infpectorumque codicum fidem defcriptas effe. Quid enim? an credibile eft, SS. Doctores allegaffe facras Scripturas neglectiùs ex memoria, ut Fello placet, quando eas, ad confirmanda adversùs hæreticos fidei dogmata, adhibent? Prudentiores certè fuere SS. Doctores, quàm ut ullam calumniandi occafionem fponte malevolis darent; diligentiamque potiùs in laudandis adversùs fidei hoftes Scripturis adhibuere nimiam, quàm omisere necessa