pla quam pinguior , atque vegetior exultaret ubique Chriitianus Grex Fateor equidem non ea effe tuarum lineamenta virtutum, quæ vel à præclariffimo quoquam adamuslim exprimi queant. At illud evincit hujufmodi propofitum exemplar ut quò longius ab ejus altitudine attingenda removeat, eò acrius exitimulet ad propiorem ejus confequendum acceffum. Hauriant igitur ex Prototypo huic præfixo volumini fanctiora pafcendi Gregis documenta viventes, futurique Paftores: & dum præteritos, qui ad fuum redeunt principium, benigno clementia Tuæ dignaris intuitu, offerentem, atque facratiffima Pedum Tuorum veftigia prono deofculantem affectu, ut Tua paterna dones benedictione, humillime precatur.

SANCTITATI TUÆ,

Datum Venetiis Kalendis Julii 1717.

Addictiffimus Filius
Nicolaus Coletus.

A U

Ad Lectorem.

PUS aggreffi fumus (Amice Lector) ut infinitæ propemodum lectionis, fic trepidum, ac falebrofum, & cui recti ordinis Cynofuræ profpe&tus fuerit opus, ne latentes in tænias, cum minus oportuit, impingeret, frangereturque curfus fcriptoris, antequam vel à longe portum videre potuiffet. In quo quidem cum mihi ipfi decennali ferè mora, ac diligentia caverim, tùm etiam Lectori meo aperiendæ caufæ fuerunt, cur tanto operi admoverim calamum, haud veritus fcopulos dubiæ, ancipitifque antiqui

tatis, qui incertum exitum fcribenti videbantur poffe minari.

Ac in primis me præclari aufus impulit gloria, hactenus intentata plerifque. Tametfi enim nulla unquam natio fuerit, ex iis præfertim, quas Italica virtus formavit ad gloriam, adeò fui oblita, ut monumenta fuorum contempferit literis demandare, haud tamen ha&tenus ullus repertus eft, qui domefticorum Annalium fines tranfgreffus, omnium Italicorum Præfulum, quafi publico in Theatro, facta factis conatus fit comparare, ac veluti unius corporis pulcherrima membra dirigere. Hoc verò ipfum eft, quod modo audemus, uberrimos inde fructus in publicam Chriftianam rem exemplorum ipfa varietate deriva turi. Quamquam enim qualifcumque generis Hiftoriæ multæ utilitates funt 2d vitæ ufum & fru&tum, quod inde limatius exacuatur prudentia, confultius progrediantur confilia, certius evitentur pericula, jucundius, cautiufque commodis perfruamur: Sacra tamen prophanam tanto intervallo præit Hiftoriam, quanto propius hæc animi dotes contigit, illa bona fortunæ, hoc eft, quæ ad corpus fpectant promovere, tuerique videtur. Quid enim aliud facra narratio habet, quam, vel lætabiles progreflus in fide, vel ad defæcatiores mores Chriftianæ disciplinæ vigorem, vel fanctioris vitæ exempla, fapientumque virorum dicta, factaque, quæ fi in capite hoc eft in Ecclefiarum Præfulibus emineant, mirum quantum adjumenti, præfidiique conferantad pietatem excolendam. Siquidem digniorum exempla ejus funt energiæ, ac efficaciæ, ut in utramque partem etiam aliud agentibus ducem se præbeant ad virtutem. At quis dignior, quàm Epifcoporum locus eft, qui ideò Epifcopi disti videntur, quafi ii, qui alienæ provehendæ faluti invigilent, ac fuper intendant? Horum nos, modo in hoc noftro opere res præclariffimè geftas cum eorumdem familiarum, Civitatumque, quibus præfuere, claritudine proferemus; intra tamen Italicos fines, quod ipfum etiam potiori præfidio pietatis, qui fapient, computabunt. Tametfi enim haud nefcius fum, ubique gentium, femperque præcipuæ fanctimoniæ laude Epifcopos floruiffe; in Italia tamen hujufmodi Illuftres Proceres uberius redundarunt, five ex nobiliffimæ Provincia exemplorum auctoritate (quippe quæ femper extiterit domicilium Religionis. Fidei Oltian Afylum, Ars pietatis, Catholicorum Dogmatum promptuarium, Srdes Pontificum, Imperatorum parens, Altrix artium, totius fanctitatis, integritatifque feraciffimus campus, gravida, fœtaque femper egregiis, ac fortibus viris) five ex vicinitate facri Throni Romanorum Pontificum, unde minorum gentium Præfules fanctorum exemplorum traxere calorem, non fecus ac ea membra, quæ propiori acceffu cordis attingunt confinia.

Nec minus ad id operis me movit invidiofa vetuftas. Quantorum enim virorum præclara nomina illa evertit, exedit, funeravit, fempiternæque oblivioni mandavit? Quæ tamen unos fcriptorum calamos magis illa veretur, quàm fi ab inferis excitatus fabulofus ille Briareus centum armatis brachiis fecum decerneret. Dabo itaque operam, ut qui pofteritati exciderant, in memoriam mortalium quafi poft liminio revocentur: quofque emeritis laudibus vel invidia, vel fcriptorum incuria defraudaverat, haud fuis præconiis diutius defraudentur: Quibus denique literæ ignobiliores inferiorem recordationis fecerant gradum, ii altioris dictionis cothurno in noftro hoc qualicunque opere ad perennitatem eniteant.

Addidit deinde mihi fcribenti animos de innumeris propemodum Italicis familiis benemerendi nobilis cupido, quæ aliquando ex Epifcopatus verendo munere fuam nobilitatem funt aufpicatæ. Siquidem quamplures claræ opes evexerunt ad decus; multis arma profperè, feliciterque tractata claritudinem decrevere; nonnullis pax, togaque gloriæ fuit: ceteros lingua, ac literæ adeò commendarunt pofteritati, ut oblivioni fuperiores, lividæ jam vetuftatis injurias non pertimefcant. Sed nil fic æquè, ac Ecclefiaftica munera, præfertim ea, quæ fublimiori Throno elata alienam curant falutem, mortales hactenus illuftrarunt. Etenim fi Lector meus advertat, & in illis ipfis claræ opes plerumque abundant; & illam Epifcoporum Sedem, vitiis expugnandis armatam effe oportet, quæ rurfus togata optima pace florefcit, ac literis, linguaque fulta, Chriftianæ pietatis proferre fines laborat. Quæ fingula fi in prophanis fufpicienda cenfemus, in facris conjun&a quid non obscuritati fplendoris attulerint? Profecto cumulus nobilitatis erunt, quo qui pertingent, verè nobiles exiftimandi erunt, ac proinde, unde claritas novarum familiarum merito poffit oriri, atque laudari . Hanc igitur è faucibus voracis temporis expifcari conabimur,five fcriptorum illa fefeilerit induftriam, five exefis marmoribus exciderit, five illam ingratæ literæ filentio funeraverint; amplum inde operæ pretium fanè facturi; ac fi nil aliud, certè ut ii, qui deinceps fancto alicujus Ecclefiæ munere inclarefcent, propioribus exemplorum ftimulis inflammentur ad paria, egregiaque præftanda, cum viderint in commentariis effe iis præmia perennitatis, qui aliquando ferio virtutem excoluiffent. Ac ne putent lecturi nos fubitò, juvenilique calore ad tantum operis acceffiffe, sciant hunc noftrum qua

lem

lemcumque laborem decem, & eo amplius annos tenuiffe, ut quidquid illud erat elaboratum, omnibus, quoad fieri poffet, fuis numeris a bfolutum lucem afpiceret. In qua quidem mora nulli labori pepercimus, publicas Ecclefiarum Tabulas fcrutati fumus, privatorum diaria adivimus, Ephemeridas factorum infpeximus, confuluimus marmora, legimus infcriptiones, Sepulchralia Elogia non defpeximus, rerum fcriptores habuimus in confilio, Imperatorum, Regum, Pontificumque diplomata, ubi commodè occurrerunt, quafi duces narrationis fecuti fumus, at incerta certius eliminare, jugulare abfurda, vera cum laude, atque ab omni affeâu liberi enarrare poffemus; omniaque alia in numerato habere, unde nomina, cognomina, gentilitia ftemmata, ubi res tulit, & obtulit, res five præclare, five perperam gefta eruerentur. In fumma adeò litavimus veritati, ut macilentum, jejunumque opus videri maluerimus, quam ægri capitis fomniis, incertifque eventibus illud implere. In recenfendis autem inftrumentis, privilegiis, donationibus, aliifque fimilibus antiquis monumentis, ipfiffima verba, tametfi plerumque barbara, ac prope ridicula bona fide placuit referre, ne antiquitatis fimpliciffimum candorem elengantioribus verbis viderentur corrumpere. Prifcæ ætati, Lector, cam barbariem condonabis, quando fidem huic fæculo fortaffe incognitam fub ea attulit illibatam; fi unam vecordiam, negligentiamque in annis, indictionibufque commemorandis tamen excipias, Adeò enim diffolutè tempora invertit, difcin&èque luxat indictiones, ut citra noftram correctionem quilibet negle&tum advertere poffit, neque magno labore ad reftiores calculos revocare. Quam variam hiftoricam fupellectilem ut uberius hauriremus cò, quò potuimus, nos ipfos contulimus: ubi non licuit, fcriptis literis, alienam diligentiam, opemque enixiùs imploravimus, ne à noftris Commentariis fuos Ecclefiafticos Præfules diutiùs paterentur exulare. Et alicunde quidem ubere fcribendi materia ditati fumus; ab aliis verò, quos rerum fuarum incuria tranfverfos egerat, non modo nil dignum illuftri memoria allatum eft, fed ne refponfo quidem illorum, in eorumdem laudes gratis intenti, dignati fumus. Quo minus jam mirentur, qui legent, fi alicubi hæc noftra fterilefcet narratio, nudaque nomina Epifcoporum alicujus Civitatis feriem jejunè complebunt.

117

Cæterùm, ne variam hanc, multiplicemque fcriptionem aliqua rerum perturbaret confufio, or. dine quam maximè cavimus. Siquidem approbatorum Geographorum fecuti exemplum, Italiam totam cum adjacentibus Infulis in viginti Provincias omninò partiti fumus, quarum numero Tomi sex noftræ narrationis correfpondebunt ; facto exordio à Provinciarum omnium, tùm antiquitate, tùm dignitate nobiliffima Romana; in qua, fugaci, ut ita dicam ftylo, poft commemoratos Romanos Pontifices, Epifcopos Sanctæ Sedi immediatè fubjectos, & in aliis Metropolitanos, ac fecundum hos fuffraganeos continuata, pulchraque ferie digeremus; inter quos deinde alphabeticus ordo omnem, quæ poffet oriri, dignationis dirimet, fedabitque contentionem, ne quafi Cretico labyrintho errorum ambagibus involvamus legentes. Atque ut ordo ipfe, venuftatis conciliator, fua venuftate non careat, ita Ecclefiarum origines,Epifcoporumque clarè gefta narrabimus, ut, quæ eruditam mentom cum iucunditare capere folent,interim non omittamus,ut gentem,ut patriam, ut mores, ut claritudinem,eruditionem, docti, denia: gerendarum rerum ufum, diligenter referamus. Equidem nec jufti Hiftorici nobis placuit fuftinere perfonam,(ne cum laudatione vituperationem cogeremur mifcere) nec Rhetorici Elegiafta puras partes implere, (ne in adulationis vitium fenfim degeneraret oratio.) Quamobrem ftylus purus erit, nullus Rhetorum adulteratus pigmentis, quique nec materiem fuperet, nec ab ea enormiter vincatur. Quam porrò latinè, non invidi judicabunt. Qui verò caufabuntur interruptum, minufque interdum fuave dicendi genus, ii fecum reputare debebunt haud mihi cum T. Livio veteri, & eloquentiffimo homine, inftitutam fuiffe de eloquentia contentionem, fed concifam narrationem de Epifcopalium Sedium erectione, deque Præfulibus in iis fibi invicem fuccedentibus, quorum obitus, renuntiationefque cum frequenter occurrant, cum nausea fortaffe auditorum, tranfitiones illæ hiulcam, minufque fuavem reddiderunt narrationem meam. Jam quod plures præclaros, acgenerofos viros, poft narrationem rerumgeftarum brevi exceperim elogio, ex lege Hiftoriæ mihi feciffe videor, non ut vaniffimo obfequio, five fuperftitibus affinibus, five defunctorum memoriæ adularer. Demum nuda nomina, quæ in ferie frequenter occurrent abundè teftabuntur candorem meum, qui contempferim effingere, quæ vera non erant, quæque dicenda erant, reticere. Hæc, inquam, fi à minus benevolis mihi vitio vertantur, haud ægrius feram, dummodo tibi amico, candidoque lectori probetur opus.

,

Illud unum, antequam finiam, Lectores meos admonitos velim, decennale hoc opus ex præceptione Horatiana nonum etiam fuiffe me preffurum in annum, nifi amici, in eo parum amici, ut illud properanter emitterem, me compuliffent. Præ quibus eruditus ille mihi fanè acres ftimulos admoviffe vifus eft, qui compendiario totius Europæ, ac proinde Italos ipfos Epifcopos in Commentarios cogere, vaftum opus, eft nuper aggreffus: cujus ftudium cun&tationem noftram exacuit. Alioquin nullus omninò futurus erat, qui noftram illam cunctationem expugnaret, extorqueretque nobis hos noftros labores, qui adhuc effemus memores cujufdam amici, illius, inquam, cujus hortatu Ciaconius noftris, aliorumque additionibus nuper adauctus exivit; qui utex alieno fudore propriam properè voluptatem oppleret, vix dum formatas nobis propemodum invitis rapiebat ad prælum. Sed nihilominus periclitanda iterum fortuna eft, quando fic volunt amici, an femper decalvatum occiput, pro capillata fronte illa fortibus vertat? emittendum, inquam, opus eft, vel noftro judicio adhuc in multos annos premendum.

Tu interim, Amice Lector, cum benigna excufatione leviora feceris errata, utere hoc noftro conatu, lege, & lætare, haufturus inde five mores ad ufum, five pietatem ad cultum, five demum variam rerum cognitionem, quæ innoxiam animi jucunditatem certiffimè tibi adducet. Vale.

NICOLAI COLETI

Y

In hanc editionem

PRÆFATIO.

ut

Ræclarum de Epifcopis Italiæ opus, quod triginta circiter annorum ftudio clariffimus vir Ferdinandus Ughellus fummo concinnavit labore, adeò ipfum fe orbi litterario commendavit, de ejus excellentia, atque utilitate aliqua in præfentiarum præfari omninò fupervacaneum videatur. Cumque nonnulla, quæ ad pleniorem celeberrimi Auctoris agnitionem non parum conducant, ex Julii Ambrofii Lucentii epiftola, quam in ejufdem obitum ad fereniffimum Etruriæ Principem Francifcum Mariam Mediceum dedit, decerpta poft hoc præloquium retulerim, illud unum mihi reliquum eft, ut hujus editionis confilium, quidque in ea præftitum fit, paucis aperiam. Vix equidem fuadentibus eruditis opus hoc reimprimendi provinciam fufcepit bibliopola germanus frater meus, cum è veftigio illi auctor fui & procul amovendi eam illiberalem parcimoniam, qua folent typographi fibi potius, quam libro cudendo confulere, & in meliorem, elegantioremque multò formam illud redigendi. Quod cum ille quoad chartæ, characterumque nitorem peregregiè curaret, ipfe operi manum admovi: & licet probè norim, quam effet mihi curta fupellex, Herculeoque defudandum labore, ut ab innumeris, quæ Romani Typographi infcitia invexerat, mendis, & à multiformi errore, in quem identidem devium egerat Auctorem vel incogitantia, vel aberrantium non explorata fequela, omninò expurgaretur, animum tamen haudquaquam defpondi, futurum ratus, ut fi non undique collimatum opus exhibuerim, facilè deprehenderet æquus lector me tumultuario labore feftinanti quotidie prælo infervientem, quod plurium annorum vigilias longiorifque otii ftudium requireret, perficere nequiviffe, & aliquid certe emolumenti, atque decoris effet operi allaturum, quidquid opella mea ad illud adornandum, atque perpoliendum contuliffet.

Et primò quidem nihil antiquius habui, quam ut fedulò inspectis fingulis appendicibus, quas fingulis tomis addidit Auctor, omnia fuo loco accurate reponerem, præmiffo femper afterifco *, qui ad mentem Auctoris locum innovatum innueret, atque è હૈ regione in margine adnotata appendice, è qua locus ille vel inferendo, vel demendo, vel aliquid denique immutando effet reftitutus.

Tum ad fupplementum, atque emendationem operis acceffi. Et quod ad fupplementum attinet, in unaquaque Epifcoporum ferie hanc mihi rationem ineundam duxi, ut primò iis, quæ Auctor de urbis origine, atque progreffu, ejufque Ecclefiæ antiquo, recentiorique ftatu differeret, additamentum breve fubjungerem, quo plenior, atque accuratior præfatæ Ecclefiæ haberetur notitia, nunquam prætermiffo menfæ Epifcopalis annuo redditu, ejufque taxa: quæ in hoc primo tomo referre penè femper neglexerat Ughellus nofter. Inde quotquor follicitam Auctoris indaginem effugerant, quofque vel aliorum, vel mea reperire potuit perquifitio, feriei Ughellianæ Epifcopos annexui, ea tamen lege, ut quorum certa mihi, atque probata ex veteribus documentis conftaret existentia, invita quoque, fi forte id evenerit, Ughelliana ferie, fuum illos tenere locum femper curaverim; quorum verò alicujus folummodò fcriptoris aliàs fpectata inniteretur fidei, ubi commodè pateretur hiulca feries, eos nemine reclamante vacuam occupare fedem haud injurium duxerim; at ubi nulla patente lacuna redundarent, cum cæteris notis in imam paginam rejecerim, relinquens pinguiori alterius

Italia Sacra Tom. I.

**

otio

otio de illorum Præfulatus veritate ulterius inquirendum. Iis porrò, quæ de fingulis, quos refert, Epifcopis enarrat Auctor, nonnulla identidem adjeci : &, ficubi ufus venit, eorum familiam, patriam, facraque munia libenter indicavi: in Conciliis verò præfentiam, diplomatum fubfcriptiones, donationes, collationes, aliofque actus publicis commendatos inftrumentis, atque certa annorum obfignatos nota, unde eorum præsulatus tempora five præcipi, five produci poffent quotquot perspectos habui nunquam prætermifi. Cumque nihil longius à meo abeffet propofito, quam omnia quæ de unoquoque Antiftite memorari poterant, recenfere; (Quis enim non videat quot annorum curas, quot voluminum prægrandes moles exquireret immenfus labor?) lectoris expectationi, & aliquando neceffitati de aliquo Antiftite nofcendi plura occurrit non eruditione minus, quam humanitate apprimè commendandus nobiliffimus vir, Eques Profper Mandofius Romanus Patritius qui frequentes notulas fcriptorum loca indicantes unde pleniorem Epifcopi, de quo fermo, notitiam haurire poterit lector, cum aliis ad Ughellianos caftigandos errores do&is animadverfionibus, commodè mihi Roma tranfmifit, quas in margine fingulas è regione fingulorum Epifcoporum, de quibus in eis mentio, imprimendas curavi . Equidem in his plurimus fuit clariffimus vir in enunciandis præcipue Auctorum bibliothecis , atque fcriptoribus, qui de nobilitate præftantibus familiis elucubrationes edidere eo fane, optimoque confilio, ut, cum per Germaniam, Belgium, Galliafque iter conficiens noftræ Italiæ Præfules, veluti humillimæ fortis, & rudis infcitiæ homines ab illis gentibus nullo in pretio haberi comperiffet, tam iniquè opinantium levis credulitas redargueretur vanitatis, & facili negotio oftenderetur, ex illis ferè omnes nobili natos loco, plerofque verò editis voluminibus litteris inclaruiffe.

at

Nonnulla qucque vetera documenta, quæ hujus editionis adornandæ ftudiofi viri mihi perhumaniter communicarunt, quxque aliunde eruere licuit, libenter huic operi inferui, plura quoque additurus, li majorem illorum copiam nancifci mihi contigiffet Ughellianam denique Epifcoporum feriem ad hæc noftra tempora produxi, addita illorum Præfulum enarratione, qui poft primam hujus operis editionem floruere que in præfenti Ecclefiarum fibi creditarum regimen piè fancteque gubernant. Omnia verò hæc additamenta, quæ fuis ubique locis inferta cum Auctoris materie facile confundi poterant, characteris, quem curlivum vulgus appellat, diverfitate distingui placuit, addito præterea fingularum linearum initio duplici commate, quo acceffiones meæ ab iis , que codem charactere impreffa retulit Ughellus, primo quoque internofce

rentur intuitu .

Neque minus ad egregii operis emendationem fuit mihi laborandum. Et ut taceam intinita propemodum menda, quibus ad nauseam ufque Romana fœdabatur editio, ex hac omninò eliminata, ad corrigendos Auctoris lapfus, in quos frequenter à veritate diverfus incidit, intentiori cura totum animum feriò applicui. Quoniam verò firmum femper, conftanfque menti meæ inhæfit confilium ne hilum quidem, exceptis Typographicis mendis, in ipfo opere immutandi, ut fua ubique Ughello conftaret integritas, ad notas confugi, quibus loca, ubi hallucinatus eft Auctor, nulla textus innovatione notarentur & caftigarentur. Atque has quidem vel ad paginæ marginem rejeci, cum fuerint breviffimæ, vel ad calcem, fi longiori verborum ambitu perfcribi neceffe fuerit, lectoris commodo confulturus, qui levi oculorum inclinatione fine moleftia, vel temporis difpendio poffet, quidquid adnotaffem, confulere.

Hinc profectò factum eft, ut, cum nonnulli ab Auctore relati Epifcopi identidem notis meis improbarentur, atque aliis, ut jam prædixi, fuperadditis, feriei Ughellianæ calculus additionum, vel emendationum mearum calculo vix unquam refponderet, aliam eos enumerandi rationem inire opus fuerit, quam in margine numero, prout vocant, imperiali fubducendam curavi.

Singulis porrò tum additionibus, tum adnotatis Auctorum fuorum > quorum mox catalogum referam, nomina subjeci, paucis exceptis, meis videlicet, quæ utpote levioris momenti, anonyma ut abirent, juffi.

Poftremò & circa indices meus labor verfatus eft: nam & fingulorum Episcopatuum Chronicum indicem, qui in hoc primo tomo defiderabatur, penitus confeci; tum reliquos emendavi, auxi, atque alphabeticum ordinem tenere ftrictiori lege coegi. Chronicon verò Foffa Nova, atque Atinenfe, quæ ad calcem hujus voluminis ediderat Auctor, in commodiorem locum rejeci, cum omnia antiqua documenta, quæ fingulis tomis addidit Auctor, in unum conferre volumen eruditorum virorum ftudio perutilius duxerim.

Atque hactenus in expolienda hac fecunda Italiæ facræ editione industriam meam, atque operam locavi.

At