egeritur; tellusque viro luctante laborat.
645 ut tandem auxilium tactae prodesse parentis
Alcides sensit: standum est tibi, dixit, et ultra
non credere solo, sternique vetabere terrae.
haerebis pressis intra mea pectora membris:
huc, Antaee, cades. sic fatus, sustulit alte
650 nitentem in terras iuvenem. morientis in artus
non potuit nati Tellus submittere vires.
Alcides medium tenuit, iam pectora pigro
stricta gelu: terrisque diu non credidit hostem.
hinc aevi veteris custos, famosa vetustas,
655 miratrixque sui signavit nomine terras.
sed maiora dedit cognomina collibus istis,
Poenum qui Latiis revocavit ab arcibus hostem,
Scipio. nam sedes Lybica tellure potito
haec fuit. en, veteris cernis vestigia valli.
660 Romana hos primum tenuit victoria campos.

IX, 498-604.

Na den dood van Pompeius begaf Cato van Utica, de achterkleinzoon van Cato maior, zich met het leger, dat hij na den slag bij Pharsalus uit de overgebleven benden gevormd had, naar Cyrene in Africa en voerde van daar zijn leger door de Lybische woestijn, waar het door hitte, dorst en uitputting schrikkelijk leed, maar door Cato's voorbeeld voor wanhoop bewaard werd.

Utque calor solvit, quem torserat aera ventus,
incensusque dies, manant sudoribus artus:
500 arent ora siti: conspecta est parva maligna
unda procul vena: quam vix e pulvere miles
corripiens, patulum galeae confudit in orbem,
porrexitque duci. squalebant pulvere fauces
cunctorum: minimumque tenens dux ipse liquoris
505 invidiosus erat. ,,mene, inquit, degener, unum
miles in hac turba vacuum virtute putasti?
usque adeo mollis, primisque caloribus impar
sum visus? quanto poena tu dignior ista es,
qui populo sitiente bibas!" sic concitus ira
510 excussit galeam, suffecitque omnibus unda.

Ventum erat ad templum, Libycis quod genti-
(bus unum

498. ventus: vooraf gaat de beschrijving van een storm.

inculti Garamantes habent: stat sortifer istic
Iupiter, et memorant, sed non aut fulmina vibrans,
aut similis nostro, sed tortis cornibus Hammon.
515 non illic Libycae posuerunt ditia gentes

templa: nec Eois splendent donaria gemmis,
quamvis Aethiopum populis, Arabumque beatis
gentibus, atque Indis unus sit Iupiter Hammon,
pauper adhuc deus est, nullis violata per aevum
520 divitiis delubra tenens: morumque priorum
numen Romano templum defendit ab auro.
esse locis superos, testatur silva, per omnem
sola virens Libyen. nam quidquid pulvere sicco
separat ardentem tepida Berenicida Lepti,
525 ignorat frondes: solus nemus extulit Hammon.
silvarum fons causa loco, qui putria terrae
adligat, et domitas unda connectit arenas.

Stabant ante fores populi, quos miserat Eos,
545 cornigerique Iovis monitu nova fata petebant
sed Latio cessere duci: comitesque Catonem
orant, exploret Libycum memorata per orbem
numina, de fama tam longi iudicet aevi.
maximus hortator scrutandi voce deorum
550 eventus Labienus erat.,,fors obtulit, inquit,
et Fortuna viae tam magni numinis ora
consiliumque dei: tanto duce possumus uti
per Syrtes, bellique ratos cognoscere casus.
nam cui crediderim superos arcana daturos
555 dicturosque magis, quam sancto vera Catoni?
certe vita tibi semper directa supernas

ad leges, sequerisque deum. datur, ecce, loquendi
cum Iove libertas: inquire in fata nefandi
Caesaris, et patriae venturos excute mores:
560 iure suo populis uti, legumque licebit,

514. Hammon of Ammon (Aegypt. Amen of Amun, de verborgene), oorspronkelijk in Thebae in Opper-Aeg. vereerd, had een beroemd orakel in de Libysche woestijn, op de oase Ammonium (Siwah). De god werd voorgesteld met den kop van een ram. Door de Gr. werd hij met Zeus, door de Rom. met Iupiter vereenzelvigd. 524. Berenicida Lepti: Berenice (Euhesperidae) is de westelijkste stad van Cyrenaica. Den naam Leptis droegen twee steden: de eene, ongeveer in 't midden tusschen de beide Syrten, Leptis maior, de andere, ten noorden van de kleine Syrte, ten zuiden van Hadrumetum, Leptis minor; het eerste wordt hier bedoeld. 528-543. Deze vss., hier weggelaten, bevatten slechts eene overtollige en onjuiste astronomische plaatsbepaling van dit deel van Africa. 550. Labienus, de bekende legaat van Caesar, later tot de partij van Pompeius overgegaan.

an bellum civile perit. tua pectora sacra voce reple: durae semper virtutis amator quaere quid est virtus, et posce exemplar honesti.” Ille deo plenus, tacita quem mente gerebat, 565 effudit dignas adytis e pectore voces: ,,quid quaeri, Labiene, iubes? an liber in armis occubuisse velim potius, quam regna videre? an sit vita nihil, et longa? an differat aetas? an noceat vis ulla bono? fortunaque perdat 570 opposita virtute minas? laudandaque velle

sit satis, et numquam successu crescat honestum ? scimus, et haec nobis non altius inseret Hammon. haeremus cuncti superis, temploque tacente, nil agimus nisi sponte dei: nec vocibus ullis 575 numen eget, dixitque semel nascentibus auctor quidquid scire licet: sterilis nec legit arenas, ut caneret paucis, mersitque hoc pulvere verum: estque dei sedes, ubi terra, et pontus, et aer, et coelum, et virtus. superos quid quaerimus ultra? 580 Iupiter est, quodcumque vides, quodcumque moveris. sortilegis egeant dubii, semperque futuris

casibus ancipites: me non oracula certum, sed mors certa facit: pavido fortique cadendum est. hoc satis est dixisse Iovem." sic ille profatur: 585 servataque fide templi discedit ab aris, non exploratum populis Hammona relinquens.

Ipse manu sua pila gerens, praecedit anheli militis ora pedes: monstrat tolerare labores, non iubet: et nulla vehitur cervice supinus, 590 carpentoque sedens. somni parcissimus ipse est, ultimus haustor aquae. cum tandem fonte reperto indiga conatur laticis potare iuventus,

stat, dum lixa bibat. si veris magna paratur fama bonis, et si successu nuda remoto 595 inspicitur virtus, quidquid laudamus in ullo maiorum, fortuna fuit. quis Marte secundo, quis tantum meruit populorum sanguine nomen? hunc ego per Syrtes Libyaeque extrema triumphum ducere maluerim, quam ter Capitolia curru 600 scandere Pompeii, quam frangere colla Iugurthae. ecce parens verus patriae, dignissimus aris, Roma, tuis; per quem numquam iurare pudebit, et quem, si steteris umquam cervice soluta, tunc olim factura deum.

M. VALERIUS MARTIALIS

GEB. 42, GEST. 102 NA CHR.

EPIGRAMMATON

Libr. I, 8.

Quod magni Thraseae consummatique Catonis
dogmata sic sequeris, salvus ut esse velis,
pectore nec nudo strictos incurris in enses,
quod fecisse velim te, Deciane, facis.
5 nolo virum facili redimit qui sanguine famam,
hunc volo, laudari qui sine morte potest.

I, 10.

Petit Gemellus nuptias Maronillae
et cupit et instat et precatur et donat.
adeone pulchra est? immo foedius nil est.
quid ergo in illa petitur et placet? tussit.

I, 8. 1. Thraseae: Thrasea Paetus, een senator ten tijde van Nero, een vriend en bloedverwant van den dichter Persius en evenals deze tot de Stoïcijnen behoorende, werd door zijne vijanden bij Nero aangeklaagd en ter dood veroordeeld. Daar men hem de keuze overliet op welke wijze hij wilde sterven, liet hij zich de aderen openen, Tacit. Ann. 16, 33. Cato de jongere (Uticensis), die zich zelf het leven benomen had om den ondergang der republiek niet te beleven (46 v. Chr.) was in eene lofrede door Thrasea verheerlijkt. 4. Deciane, een vriend en landgenoot van Martialis, een Stoicijn. I, 10. 4. tussit, zoodat ze wel spoedig sterven zal en Gemellus dus haar erfgenaam zal zijn.

I, 13.

Casta suo gladium cum traderet Arria Paeto,
quem de visceribus strinxerat ipsa suis,
,,si qua fides, vulnus quod feci non dolet," inquit ;
,,sed quod tu facies, hoc mihi, Paete, dolet."

I, 18..

Quid te, Tucca, iuvat vetulo miscere Falerno
in Vaticanis condita musta cadis?

quid tantum fecere boni tibi pessima vina?
aut quid fecerunt optima vina mali?

5 de nobis facile est, scelus est iugulare Falernum
et dare Campano toxica saeva cado.
convivae meruere tui fortasse perire:
amphora non meruit tam pretiosa mori.

I, 39.

Si quis erit raros inter numerandus amicos,
quales prisca fides famaque novit anus,
si quis Cecropiae madidus Latiaeque Minervae
artibus et vera simplicitate bonus,

5 si quis erit recti custos, mirator honesti
et nihil arcano qui roget ore deos,
si quis erit magnae subnixus robore mentis:
dispeream, si non hic Decianus erit.

I, 47.

Nuper erat medicus, nunc est vispillo Diaulus:
quod vispillo facit, fecerat et medicus.

I, 13. 1. Arria: Caecina Paetus was onder keizer Claudius ter dood veroordeeld. Daar hij aarzelde zich zelven te dooden nam zijne vrouw Arria een dolk, stiet zich dien in de borst en reikte hem over aan haar man met de woorden: Paete, non dolet, Plin. Ep. 3, 16.

I, 18. 1 Falerno, vgl. pag. 124, vs. 73 en pag. 91, vs. 27 en 28; de wijn van den Vaticanus was slecht: Vaticani perfida vappa cadi, XII, 5. nobis, uwe gasten; wat ons betreft dat is minder, maar enz. I, 39. 3. madidus, imbutus, eruditus Graecis et Latinis litteris. 8. Decianus, vgl. I, 8, 4.

48,

14.