Abbildungen der Seite
PDF
EPUB

Mechanik.

Ueber Systeme kosmischer Ringe von gleicher Umlaufszeit als discontinuirliche
Gleichgewichtsformen einer frei rotirenden Flüssigkeitsmasse. Von Dr.
MATTHIESSEN
Ueber eine allgemeine Darstellung des Trägheitsmomentes ebener Figuren
durch Zeichnung. Von Dir. Dr. SIEBECK.
Ueber die mittlere Dichtigkeit der Erde.
Ueber den Einfluss der Gestalt und täglichen Bewegung des Erdballs auf Gleich-
gewicht und scheinbare Bewegung irdischer Gegenstände. Von Dr.
MATTHIESSEN

Von Baurath Dr. SCHEFFLER

[ocr errors]

Beitrag zur Lehre von den Trägheitsmomenten. Von Dr. REYE

Optik.

Bestimmung der Wellenlängen der Fraunhofer'schen Linien im Sonnenspectrum.
Von Dr. DITSCHEINER

Ueber die Natur des unpolarisirten Lichtes und die Doppelbrechung des Quar-
zes. Von Prof. STEFAN

Seite

59

80

224

402

433

81

83

Ueber Nebenringe am Newton'schen Farbenglase. Von Prof. STEFAN
Brechung und Reflexion des Lichtes durch eine Kugel. Von Prof.

85

ROEBER

123

Ueber die Interferenz des weissen Lichtes bei grossen Gangunterschieden. Von
Prof. STEFAN

236

Kurze Uebersicht einer Theorie der doppelten Brechung. Von Prof. STEFAN
Wärmelehre und Molecularphysik.

430

Entwickelung eines Satzes der mechanischen Wärmetheorie
für beliebige Processe, in welchem der Clausius'sche Satz
der Aequivalenz der Verwandlungen für Kreis processe
als besonderer Fall enthalten ist. Von J. BAUSCHINGER
Einige Bemerkungen zu Prof. Krönig's Abhandlung in Poggendorff's Annalen
Bd. 123, S. 299, die
Condensation der Luftarten" betreffend. Von K.
ROBIDA

[ocr errors][merged small][ocr errors][merged small][merged small]

Ueber Hydro diffusion in begrenzten cylindrischen Gefässen.
Von Dr. R. BEEZ.

[ocr errors][merged small][merged small][merged small]

Ueber das mechanische Aequivalent der Wärme und die Elasticität fester Körper. Von Dr. KURZ.

Ueber die Grösse der Luftmoleküle. Von J. LOSCHMIDT

Elektricität und Magnetismus.

Ueber einige Aufgaben, welche die Theorie des logarithmi-
schen Potentiales und den Durchgang eines constanten
elektrischen Stromes durch eine Ebene betreffen.
Dr. JOCHMANN .

[blocks in formation]

Fortsetzung und Schluss dieser Abhandlung
Die zweckmässigste Form der Zink-Eisensäule.
Beseitigung des Getön's der Telegraphenleitungen.
Ueber Elektromagnetismus. Von Dr KAHL
Eine neue Thermosäule. Von S. MARCUS
Beseitigung des Getön's der Telegraphenleitungen. Von Dr. KAHL
Die Polarisationsbatterie, ein neuer Apparat zur Hervorbringung eines elektri-
schen Stromes von hoher Spannung und constanter Stärke mit Hilfe eines
einzigen galvanischen Elementes. Von Dr. KAHL

421

Akustik.

Ueber die anschauliche Darstellung einiger Lehren der musikalischen Akustik.
Von Dr. MACH.

425

Vermischtes.

Preisfragen der mathematisch-physikalischen Classe der Kgl. Preuss. Akademie der Wissenschaften für die Jahre 1866 und 1867.

Ueber die Malaria zu Rom.

87

432

Ueber einen Codex des Klosters Salem.

Von MORITZ CANTOR.

Unter den Handschriften, welche früher dem Kloster Salem am Bodensee angehörten, jetzt im Besitze der Heidelberger Universitätsbibliothek sich befinden, dürfte eine der Aufmerksamkeit derjenigen Mathematiker empfohlen werden, welche für die Geschichte ihrer Wissenschaft Interesse empfinden. Bei der Seltenheit mathematischer Handschriften in Deutschland glaubten wir sogar keine überflüssige Mühe zu übernehmen, wenn wir den Abdruck in dieser Zeitschrift veranlassend die vielen Abkürzungen, durch welche das Lesen solcher Handschriften häufig beträchtlich erschwert wird, auflösten und einzelne Stellen mit Anmerkungen begleiteten. In diese Anmerkungen haben wir auch verwiesen, was allenfalls für Folgerungen aus gewissen Sätzen gezogen werden dürften, und um uns nicht zu wiederholen, begnügen wir uns als Einleitung nur kurze Andeutungen über das Aeussere der Handschrift vorauszuschicken.

Der Quartband Manuscripten der Heidelberger Bibliothek, welcher mit,,Schrank IX, Nro. 23" bezeichnet ist, enthält eine ziemliche Anzahl verschiedener Gegenstände, welche ohne inneren Zusammenhang unmittelbar auf einander folgen, in der Weise, dass keine Seite unnöthig frei gelassen wird, ja dass sogar auf derselben Seite, auf welcher eine Schrift endigt, sogleich eine neue beginnt. So finden wir am Anfange den Solinus Polyhistor, dann eine Schrift des heiligen Methodius von Tyrus, darauf ein liber de miraculis sanctae Mariae, einen tractatus de arte rhetorica und nun folgt die Abhandlung, welche gegenwärtig veröffentlicht wird. Die sehr sauber geschriebene, nur auf einigen Seiten bedeutend abgeblasste Abhandlung füllt 15 grosse Quartseiten. Das Material der Handschrift ist Pergament. Die Buchstaben, sowie die vorkommenden Zahlzeichen, besonders die fast jedes Wort verunstaltenden Abkürzungen deuten etwa auf das Jahr 1200 als die Zeit, zu welcher der Codex geschrieben wurde, vielleicht noch etwas früher. Wir bemerken ausdrücklich, dass dieses die Meinung von Prof. Wattenbach ist, welcher uns auch zuerst auf die Existenz des Manuscriptes aufmerksam machte, und später bei der Collationirung auf's freundlichste unterstützte.

Zeitschrift f. Mathematik u. Physik. X, 1.

1

[ocr errors][ocr errors][merged small]

Omnis sapientia sive scientia a domino Deo; sicut scriptum est: Hoc quod continet omnia scientiam habet, et iterum: Omnia in mensura et pondere et numero constituisti. Quoniam multi multa de scientia hujus artis, quae algorizmus1) inscribitur, scriptis suis nobis tradiderunt, quibus necesse non est quidquam addere, sed nec licet aliquid demere, sapientibus quidem satis fecerunt. Qua propter visum est nobis parvulis, nobis consimilibus, lac non escam potum propinare. Igitur de numeris in quibus sacramenta profundissima sunt, sicut testantur divina eloquia novi et veteris testamenti, exordium sumamus. Igitur numerus, sicut a sapientibus describitur, est collectio unitatum. Quid enim aliud sunt duo nisi unitas duplicata? Quid tria nisi unitas triplicata. Sic omnis numerus ab una generatur, ipsa a nullo). Praeterea sciendum est, quod numerus aut generatur per multiplicationem, aut per duplicationem, aut per addicionem. Verbi gratia per multiplicationem, bis duo sunt quatuor, ter tria sunt IX. Per duplicationem autem sic, bis tria sunt VI, bis IIII sunt octo, bis V sunt decem. Per additionem ita, duo et tria erunt V, tria et quatuor fiunt VII, septem et tria faciunt X. Igitur aliud in numero est digitus, aliud articulus, aliud numerus compositus. Digiti dicuntur I. II. III. IIII. V. VI. VII. VIII. IX. Decem, C, M articuli sunt. Compositus est ex digito et articulo. Igitur sicut numerus infinitus, sic differentiae3) infinitae. Est itaque differentia unitatum ab uno usque ad IX, differentia decenorum a decem usque ad XC, differentia centenorum a C usque ad nongenta, sic usque in infinitum. Hujus artis scientia plurimum est utilis et necessaria, his maxime qui volunt in quadruvio proficere'). Novem itaque inventae sunt figurae, ut quodammodo per finitum comprehendatur infinitum 5). Nam omne, quod dici aut excogitari potest de numeris, scribi et legi potest his IX figuris, addita ista 0, quae cifra vocatur nichil habens significare, praeter locum absque numero demonstrare.

[blocks in formation]

quatuor milia trecenti viginti unus).

Significationem naturalem numerus superior, sed accidentalem denotat inferior. Verbi gratia haec figura 1 in primo loco posita unitatem significat, in secundo decuplat 10, in tercio centum denotat 100, in quarto mille significat 1000. Sic quotiens versus sinistram movetur, totiens usque in infinitum decuplatur. Similiter haec figura 9 in primo novem, in secundo XC, 90, in tercio nongenta 900, in quarto posita novem milia significat, sicut haec descriptio denotat: 9000, ita usque in infinitum semper decuplatur.

[ocr errors]

Quod de prima diximus et ultima de reliquis intelligantur similia. Hujus disciplinae non plures quam VII habentur species. Additio, Subtractio, Dupplatio, Dimidiatio, Multiplicatio, Divisio et radicum extractio7). Quomodo legendus seu pronunciandus sit numerus quantumcunque fuerit magnus paucis innotescimus. Notandum quot ternarii tot fiunt punctis), et quot fuerint puncti tociens mille debet pronuntiari. Et notandum quot figurae sequantur punctum, aut una aut duae aut tres. Si una tantum secundum proprietatem differentiae unitatum denominari debet. Si duae secundum proprietatem differentiae decenorum. Si tres secundum proprietatem centenorum pronuncietur.

Exemplum. 495.827.361.052.951. Ecce V ternarii et quatuor puncti. Qua propter secundum numerum punctorum repetatur denominatio millenorum, in ultimo pluraliter, in penultimo singulariter, in reliquis adverbialiter, excepto ternario primo ad dextram posito. Nota: Quadringecies nonages quinquies milies milies mille milia. Octingecies vigies septies milies mille milia. Trecenties sexagies mille milia. Quinquagies bis mille, vel duo milia. Nongenti quinquaginta unus.

Igitur prima species algorizmi additio dicitur. Additio itaque nil aliud est, quam ex diversis numeris unum consummare. Scribantur ergo duo ordines, quorum alter alteri addiciatur. Sed notandum cum figurae figura addicitur), id est numerus per figuram significatus, aut excrescit 10) in digitum, aut in articulum vel articulos, aut in digitum et articulum vel articulos. Si in digitum superior est delendus, iste scribendus; si in articulum vel articulos nichilominus superior deleatur, inibi cifra scribatur, et articulus vel articuli primae differentiae versus sinistram imprimantur. Quod si iterum in articulum vel articulos surgat, lege qua supra fiat, id est cifra scribatur et articulus transferatur, sed si in digitum et articulum digitus ex directo figurae superponatur et articulus lege qua supra transferatur. Verbi gratia sexcentis LX. VI addamus CXLIIII. Scribantur ergo duo ordines in hunc modum. adice itaque quatuor sex et sunt decem.

666
144

Dele 6 et scribe 0, unitatem, per quam decem intelliguntur, proximae figurae appone secundum hoc exemplum Iterum adice 4, 7 et erunt XI.

670
144

Dele 7, et ibi scribe digitum, et transfer articulum secundum regulum

supradictam, et talem videbis inscriptionem

Adice nunc 1 ad 7 et erit haec summa. 810

710
144

id est septingenti decem.

De subtractione. Si autem probare volueris, an bene vel male feceris, eidem summae subtrahe per easdem figuras numerum, quem addidisse scias. Si redeunt eaedem figurae bene, sinautem male. Sic operare. Quoniam a nichilo nichil potest subtrahi, accipe ergo a se

810

144

[ocr errors]

cunda differentia unitatem, in qua X intelliguntur. Inde subtrahe IIII et remanent VI, quae inscribas primae differentiae. Sed ibi scribe 0, ne locus

806
144'

vacuus remaneat, eritque talis forma Per secundam figuram lege qua

supra subtrahe. Accipe ergo a proxima differentia unitatem et remanent 7, a qua IIII auferas et remanent VI. 0 deleatur et talis figura egreditur Iterum a 7 unum accipe et reversae sunt figurae. Ecce

766

144

666
144*

Aliud exemplum. Ad nongenta nonaginta novem adicere vis unum. Ita facito 999. Addice 1 ad 9 et fiunt 10. Unitatem eandem, per quam intelliguntur X, transfer in differentiam secundam et similiter fiunt X, quae iterum oportet transferri. Et iterum erunt 10, quae nichilominus transferantur, et talis figura formabitur 1000. Si autem subtrahere vis 1 a praedicta summa, accipe articulum a milibus et remanent 900. Item ab hoc articulo, qui continet C, iterum subtrahe articulum, et remanent 990, a quo unitatem deme, et reversae sunt figurae. Ecce 999.

Epilogus brevis. In additione et dupplatione et multiplicatione quando numerus surgit in articulum proximae figurae versus sinistram unitas pro X apponenda est. In subtractione et dedupplatione et divisione e converso unitas in proximam versus dextram transferatur differentiam non scribendo sed intelligendo, a qua demendum est quod subtrahendum est, sed inibi reliquum est exarandum. Verbi gratia si a 10 subtraxeris 5, unitatem tollis et loco cifrae reliquum scribis, id est 5. Similiter de reliquis est intelligendum articulis. Sequitur de dupplatione et dimidiatione.

Notandum quando in addicione vel dupplatione seu in multiplicatione numerus numero additur, si in digitum consummatur, figura superior debet deleri, digitus ibidem scribi. Si in articulum cifra scribatur, articulus ad proximam differentiam transferatur. Hoc memoriae imprimendum, quod articulus semper transferatur de differentia, in qua generatur, sed inibi aut 0 aut digitus inscribatur. Ecenverso in subtractione et dimidiatione et divisione quando articulus ab aliqua sequestratur differentia, et inde demitur mente quod necessarium est, in secunda differentia ad dextram ejus reliquum scribendum est, quia in translatione versus dextram per 1, X intelliguntur. Sic econverso in translatione articuli versus sinistram per X, 1 scribitur, quod etiam supra dixisse me memini.

Igitur numerus dupplandus scribatur in ordinibus duobus, ut figura depingatur sub figura similis sub simili, et figura addatur figurae secundum hoc exemplum Hoc sciendum est, quod in dupplatione et multipli

532
532'

catione inultimis 11) differentiis est incipiendum, econverso in reliquis. Addamus itaque 5 ad 5 et erunt X. Deleatur superior figura, O scribatur, articulus secundum regulam transferatur secundum hoc exemplum 532'

1032

« ZurückWeiter »